09 maart 2021
Het democratisch tekort van de Ruimtelijke Koers
Insprekers hebben zich vaak beklaagd over het proces van de Ruimtelijke Koers. Als iemand die de Ruimtelijke Koers van dichtbij gevolgd heeft, heb ik me toch altijd goed geïnformeerd gevoeld. De weerstand vanuit de Houtense samenleving toont een tekort aan. Waar zat dat precies in? We moeten er van leren. In dit artikel probeer ik het hele proces te beschrijven en ga ik op zoek naar wat ik ‘het democratisch tekort van de Ruimtelijke Koers’ ben gaan noemen.
Wie kent het nog? Na een heftig ritje komen de karretjes in een achtbaan abrupt tot stilstand, vlak voordat het treintje rustig het station wordt binnengereden. Een raar soort gevoel van opluchting en enthousiasme heerst er dan in het treintje: ‘Wat was dat gaaf!’. ‘Hoe zou de foto eruit zien?’. ‘Heeft opa zijn kunstgebit nog in?’ De adrenaline schiet nog door ons hoofd en aangespannen spieren ontspannen weer. Dit beschrijft ongeveer het gevoel dat politici in de Houtense gemeenteraad in de dagen na de besluitvorming over de Ruimtelijke Koers hebben gehad. Het was ‘aan de raad’ en we hebben écht ons stempel gedrukt op de plannen van het college.
Enige euforie was ons als Houten Anders! ook niet vreemd, omdat alles waar wij bezwaar tegen maakten zal worden aangepast of zal worden herzien.
Lees ook: Ruimtelijke Koers – dag 3
Terwijl de karretjes het station binnenrijden, checken de passagiers of iedereen dezelfde ervaring deelt. Dat blijkt niet zo te zijn. De ervaring achterin het treintje was beslist niet dezelfde. Een aantal leden van de gemeenteraad zijn er letterlijk ziek van. Sommige leden vonden dat hun buurman of buurvrouw te hard schreeuwde en zij willen nooit meer naast elkaar in hetzelfde karretje zitten. Ze hebben ruzie. Fracties zijn gescheurd. Het chagrijn van de groep die liever naar het spookhuis wilde, klinkt nog even luid. Een aantal raadsleden geeft schoorvoetend toe dat de achtbaan toch wel erg wild was en dat zij ook liever een kalmere rit zouden hebben gemaakt. En dat terwijl zij er eerder nog voor pleitten, om direct na de lunch in te stappen!
Wisten ze niet in welke achtbaan zij waren gestapt?
Wie het proces nog eens terugkijkt, stap-voor-stap, krijgt al snel het beeld van een gemeenteraad die op verschillende momenten andere keuzes had kunnen maken, maar dat niet deed. Zij had het college ter verantwoording kunnen roepen, maar deed dat niet. Zij had kunnen eisen een tussenstap in te bouwen, maar deed dat niet. Is hier sprake van een andere metafoor? Het beeld van de kikkers in een pan koud water die langzaam opwarmt tot een kookpunt?
Het schijnt dat die metafoor helemaal niet klopt in werkelijkheid, omdat kikkers zich niet laten koken en het water verlaten zodra het onaangenaam wordt. Het doet je afvragen hoe onaangenaam het moet worden, vóór raadsleden uit het water stappen. Er volgt hieronder een uitgebreide chronologie van momenten die achteraf relevant bleken voor het proces van de Ruimtelijke Koers en ik sluit af met een beschouwing op het democratisch tekort van de Houtense gemeenteraad.
Ik baseer me enkel op openbare informatie en persoonlijke ervaringen. Graag ontvang ik reacties en aanvullingen op dit stuk. U kunt die mailen naar axel.eerdman@houtenanders.nl
Een stedenbouwkundige verkenning
Op 8 maart 2016 vergaderde de gemeenteraad over de Woonvisie 2016-2025 en werd deze aangenomen door de gemeenteraad. In dat debat werd er een motie ingediend door het CDA, PvdA, ChristenUnie en Houten Anders! die opriep om een stedenbouwkundige verkenning uit te voeren. In die verkenning moest men op zoek naar mogelijkheden voor uitbreiding van de woningbouw in Houten. Daarbij moest men ook zoeken naar mogelijkheden buiten de Rondweg of op bedrijfslocaties.
Het verzoek stelde duidelijk dat men de stedenbouwkundige verkenning in het jaar 2017 wilde ontvangen. In eerste instantie zelfs al ‘voor 1 januari 2017’, maar dit bleek in het debat te snel. Niet eerder dan de raadsinformatiebrief van 1 september 2017 kondigt het toenmalige college aan op zoek te gaan naar een stedenbouwkundig bureau. Deze raadsinformatiebrief wordt mede besproken bij de behandeling van het Programma Ruimte 2017-2019. Men is dan nog voornemens om de raad voorafgaand aan de gemeenteraadsverkiezingen van maart’18 te informeren en zelfs een debat te voeren in de aanloop naar de verkiezingen over de uitkomsten van deze stedenbouwkundige verkenning. Het blijkt een toezegging die de toenmalige raad nooit heeft verzilverd. Wethouder Geerdes is op dat moment wethouder Ruimte.
De Stedenbouwkundige verkenning wordt op 26 februari 2018 met de inwoners van Houten en de gemeenteraad gedeeld. Iets eerder, op 8 februari van dat jaar, vindt er een zogenaamd ‘stadsgesprek’ plaats, waarbij maatschappelijke organisaties en inwoners met elkaar over de verschillende uitkomsten van het onderzoek in gesprek gaan. Politieke partijen zijn ook uitgenodigd en nemen kennis van het rapport. In het rapport worden mogelijkheden en dilemma’s op een rijtje gezet. Je zou kunnen stellen dat het een uitgebreide SWOT-analyse is. De verkiezingsprogramma’s zijn dan al geschreven: drie weken na publicatie staan de verkiezingen gepland en de verkiezingsstrijd is al in volle gang. De oude raadsleden voeren campagne voor hun opvolgers en de nieuwe raadsleden zijn op dat moment nog helemaal niet bezig met een document dat 89 pagina’s beslaat. Het wordt toegevoegd aan het overdrachtsdocument dat raadsleden bij hun aanstelling worden geacht te lezen. Het toegezegde debat blijft uit en wethouder Geerdes blijft aan als wethouder Ruimte.
Een nieuw college
Tijdens de raadsvergadering van 18 september 2018 wordt het collegeprogramma (pdf) vastgesteld door de gemeenteraad. Daarin spreekt het college haar ambitie uit om een stedenbouwkundige visie uit te werken. Hierin moet worden uitgezocht hoe en waar men tot 2040 ongeveer 3000 á 4000 woningen kan bouwen bovenop de 1300 woningen die al waren afgesproken om te bouwen voor 2025. Het is een schot voor de boeg, zonder inhoudelijke onderbouwing. Letterlijk stelt het college in het collegeprogramma op pagina 14:
Het is onze ambitie om 3.000 á 4.000 woningen te gaan bouwen bovenop de 1.300 woningen die we nog tot 2025 bouwen in het kader van de woonvisie. Hoe en waar wij dit willen doen, gaan wij uitwerken in de Stedenbouwkundige visie. In deze visie wordt onderzocht op welke wijze een totale opgave van 4.300 á 5.300 woningen tot 2040 mogelijk en/of realistisch is en past binnen het concept van de stedenbouwkundige benadering van waaruit Houten vorm is gegeven: fiets, voldoende groen en de menselijke maat (het Houtens DNA). – Collegeprogramma, p. 14.
Ruim anderhalf jaar later, in april van 2020, zou het aantal officieel naar boven worden bijgesteld. Dan blijkt uit onderzoek van adviesbureau Companen dat de autonome behoefte voor Houten tot 2040 op 4750 woningen ligt. Voor meer informatie over deze Houtense behoefte, zie pagina 67 van de Ruimtelijke Koers (pdf).
Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers
Het Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers wordt op 12 februari 2019 in de gemeenteraad besproken.
In het raadsvoorstel (pdf) geeft het college aan te willen onderzoeken:
…of de bouw van 4.300-5.300 woningen tot 2040 te realiseren is en past binnen het Houtens DNA. Hiertoe wordt een Ruimtelijke Koers ontwikkeld. Dit moet leiden tot een gefundeerd “go” of “no-go” besluit betreffende gebieden, programma, strategie en randvoorwaarden om tot ontwikkeling te komen. – Raadsvoorstel 2018-075; Samenvatting.
Het Plan van Aanpak (pdf) beschrijft de werkwijze om de Ruimtelijke Koers Houten te ontwikkelen. De gemeenteraad wordt gevraagd dit plan van aanpak vast te stellen en geld vrij te maken om het onderzoek te doen.
Een raadsvergadering eerder werden de raadsleden gevraagd geheimhouding te verklaren, om achterliggende stukken in te kunnen zien. Deze stukken heb ik niet betrokken bij het schrijven van dit stuk.
Het plan van aanpak is beknopt en schetst een verwachting. De planning is ambitieus en kort:
De vragen die het Plan van Aanpak stelt (pdf) lijken realistisch. Ze geven geen richting en de gemeenteraad stemt unaniem vóór het plan van aanpak en het basisbudget à 950.000 EURO. Zij hebben vertrouwen in een wethouder en spreken dit vertrouwen uit. Over de vragen die in de uitwerking van het plan zullen worden beantwoord schrijft het plan van aanpak verder:
De vragenlijst is een niet-limitatieve opsomming, het is een eerste opsomming van vragen die bij uitwerking van de Ruimtelijke Koers aan bod kunnen komen. Gaandeweg het traject kunnen er vragen afvallen, bijkomen of worden aangepast. In de eerste fase van de uitwerking van visie en strategie wordt met behulp van de ondersteunende bureaus de vraagstelling aangescherpt. – Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers (pdf) (pagina 13)
Tijdens het proces worden er kennelijk vragen toegevoegd en eventueel aangescherpt. De gemeenteraad is daar verder niet meer bij betrokken geweest als we nagaan welke raadsinformatiebrieven de gemeenteraad heeft ontvangen en zien welke onderwerpen zijn besproken in de raadsvergaderingen die tussen het plan van aanpak (februari’19) en de publicatie van de Ruimtelijke Koers (april’20). Hetzelfde plan noemt:
Bij de uitvoering van dit plan van aanpak wordt de raad periodiek geïnformeerd over de voortgang van de besteding van het werkbudget. Onderdeel hiervan is ook het al dan niet inzetten van de risicobuffer. – Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers (pdf) (pagina 17).
Volgens de planning zal het plan pas in Q1 2020 in de gemeenteraad worden behandeld. Een tussentijdse ‘check’ heeft nooit formeel op de officiële agenda gestaan. Dit wist de gemeenteraad toen zij het plan aannam.
Een ander belangrijk gegeven lijkt onder het kopje ‘kaders’ in het plan van aanpak te staan:
De uitwerking van de Stedenbouwkundige Visie van Houten zet de grote lijn uit en is vooral een stip op de horizon. De visie geeft aan in welke richting we Houten (ruimtelijk) willen ontwikkelen. Er wordt een keuze gemaakt in de gebieden die gebruikt worden om aan de woningbouwopgave te beantwoorden. Deze gebieden worden op globaal/verkennend niveau uitgewerkt waarbij mogelijk randvoorwaarden, uitgangspunten en ambities voor de nadere uitwerking worden benoemd. – Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers (pdf) (pagina 14).
De onderlijning heb ik zelf toegevoegd, omdat hier wordt gesteld dat de gemeenteraad de keuze van de gebieden volledig overlaat aan het college. Met terugwerkende kracht is dat een onhandige zet geweest van de gemeenteraad. Als de gemeenteraad toen zou hebben bedongen dat de gebiedskeuzes en de onderbouwing daarvan eerst in de gemeenteraad zouden worden besproken, dan zou de discussie over de deelgebieden al eerder hebben plaatsgevonden. Dan zou het verzoek om nader onderzoek van Houten-Oost of de discussie rondom het bouwen langs de snelweg al veel eerder zijn uitgevoerd en lag er uiteindelijk een veel beter plan.
Lees ook: Ruimtelijke Koers – dag 1
Financieel gezien stelt de gemeenteraad met het plan van aanpak een basisbudget van 950.000 EURO ter beschikking aan het college. Het is eigenlijk een aanvulling van 780.000 EURO op eerder gedane uitgaven en reserveringen ten behoeve van de stedenbouwkundige verkenning. Hiervoor reserveerde de gemeenteraad eerder al 250.000 EURO, waarvan al 80.000 EURO uitgegeven was aan de stedenbouwkundige verkenning zelf. De overige 170.000 EURO worden toegevoegd aan het budget van de Ruimtelijke Koers. Dat is te lezen in het raadsvoorstel(pdf). De gemeenteraad vult dit bedrag met 780.000 EURO aan om te komen tot het bedrag van 950.000 EURO.
Het plan van aanpak zegt daarover het volgende:
Gedurende het traject is mogelijk aanvullend onderzoek nodig, of wordt er extra inzet verlangd op bepaalde gebieden. Dit heeft directe financiële gevolgen. Als gevolg van deze onzekerheden wordt in het risicoprofiel, bij de integrale herziening GREX in maart 2019 (Red.: Grondexploitatie, geheim), rekening gehouden met een risico-opslag van 50% op het werkbudget. Bij de uitvoering van dit plan van aanpak wordt de raad periodiek geïnformeerd over de voortgang van de besteding van het werkbudget. Onderdeel hiervan is ook het al dan niet inzetten van de risicobuffer. – Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers (pdf) (pagina 17).
Had de gemeenteraad niet scherper kunnen zijn? Die avond stond vooral in het teken van een ander hoofdpijndossier van de gemeenteraad: De Wegwijzer/Den Oord. Desalniettemin vond de PvdA bij monde van mevrouw Dubbink nog de kracht om een motie in te dienen die wilde voorkomen dat de planvorming andere bouwplannen zou dwarsbomen. De VVD, ChristenUnie, CDA en Houten Anders! stemden voor deze motie. GroenLinks, ITH, D66 en SGP stemden tegen.
Met één stem verschil, ligt de woningbouw in Houten sinds die dag stil binnen alle gebieden van de Ruimtelijke Koers. De druk op het proces neemt toe: er is geen alternatief meer.
Na deze beslissing duurde het nog ruim een jaar voor er weer beleidsmatig over de Ruimtelijke Koers werd gecommuniceerd in een publiek toegankelijke raadsinformatiebrief. De gebiedskeuzes gingen niet langs de gemeenteraad, de planning werd niet gehaald, de gemeenteraad werd niet publiekelijk op de hoogte gehouden over de voortgang en de besteding van het werkbudget. De gemeenteraad werd informeel wel op de hoogte gehouden. Opvallend is de rol van de klankbordgroepen Ruimte, de bijpraatavonden en de informatiesessies die elk raads- en commissielid mee kon doen. De hoofden werden klaargestoomd voor de keuzes die het college maakte en geen inwoner die ervan kon weten.
Ruimtelijke Koers 1.0
Nadat het plan van aanpak door de gemeenteraad was vastgesteld in februari’19, duurde het dus een jaar voor de gemeenteraad opnieuw publiekelijk betrokken werd bij de Ruimtelijke Koers in april’20. Bijna een kwartaal te laat en bovendien midden in coronatijd tijdens de eerste lockdown. Het was voor raadsleden niet gemakkelijk om de mening van inwoners te peilen. Laat staan dat het voor inwoners zelf gemakkelijk was om een zienswijze in te dienen namens de hele buurt.
Vooraf konden raadsleden natuurlijk meefietsen en aanwezig zijn bij samenkomsten in georganiseerde participatie. Er was zelfs een speciale excursie voor raadsleden, om overdag – op een werkdag – te gaan kijken op een aantal locaties die pasten bij de visie die ondertussen werd ontwikkeld. Tijdens de informele bijpraatavonden die werden georganiseerd over de Ruimtelijke Koers, heeft de gemeenteraad geen beslissingsbevoegdheid en voor inwoners zijn deze avonden niet toegankelijk. Een deel van deze bijpraatavonden was bovendien ‘vertrouwelijk’ geweest. De kennis die je dan opdoet is enkel voor het eigen inzicht en mag je niet delen of bespreken buiten de fractie. Eventueel kon men een kritische vraag stellen en dan zou daar naar worden gekeken. Het is voor mij niet duidelijk of die antwoorden ooit zijn rondgestuurd of ter plekke zijn beantwoord.
Op 7 april 2020 presenteert het college haar visie via een raadsinformatiebrief (pdf) en nodigt zij inwoners uit om tot 21 mei te reageren op de Ruimtelijke Koers.
Mede door schriftelijke vragen en aandringen van Houten Anders! en andere partijen, ontstaat er bij het college het idee om de periode voor het indienen van zienswijzen te verlengen. Het is immers coronatijd, wat het lastig maakt om er met buurtgenoten over te spreken. Ook de ‘live’ expositie die aanvankelijk gepland was, kreeg in juni vorm in het gemeentehuis en was al snel volgeboekt.
Budgettekort
Er worden uiteindelijk 397 zienswijzen ingediend. Soms door één deskundige enkeling, soms staat één zienswijze voor enkele tientallen huishoudens. De nieuwe wethouder van de VVD, de heer Bos, laat in een raadsinformatiebrief van 9 juli 2020 weten meer geld nodig te hebben om beleidsinstrumenten te kunnen ontwikkelen.
Het budget van 1.425.000 EURO is opgegaan aan de voorbereiding van de Ruimtelijke Koers, waarvan al 108.000 EURO is gaan zitten in de communicatie en participatie, met nog 76.000 EURO extra kosten voor inhuur ter verzorging van de communicatie en participatie. De wethouder geeft aan dat dit voornamelijk voortkomt uit het grote aantal zienswijzen en de verlenging van de tijd om zienswijzen in te dienen. De rest ging op aan rapporten en onderzoek, zoals het plan van aanpak al had aangekondigd.
Deze brief staat haaks op de eerder gedane beloften om de gemeenteraad op de hoogte te houden van de voortgang van de besteding van het werkbudget, zoals het plan van aanpak uit 2019 beschrijft:
Bij de uitvoering van dit plan van aanpak wordt de raad periodiek geïnformeerd over de voortgang van de besteding van het werkbudget. Onderdeel hiervan is ook het al dan niet inzetten van de risicobuffer. – Plan van Aanpak Ruimtelijke Koers (pdf) (pagina 16).
Op 3 maart 2020 is de gemeenteraad informeel bijgepraat over de ontwikkelingen rondom de Ruimtelijke Koers, o.a. over de ontwikkelingen van dit werkbudget. Deze informatieavond had een vertrouwelijk karakter. Zoals de jaarrekening 2019 vermeldt op pagina 184:
Op 22 januari 2019 [CORRECTIE: besluitvorming vond plaats op 12 februari 2019 – een fout in de jaarrekening] heeft de raad besloten over een aanvullend werkbudget voor de uitwerking van de Ruimtelijke Koers Houten. Dit aanvullende werkbudget (totaal € 950.000) [red. ‘het basisbudget’] was gebaseerd op datgene dat minimaal nodig was. Daarnaast is in het risicoprofiel rekening gehouden met een opslag van 50% (€ 475.000) voor eventuele meerkosten. Op basis van de realisatie c.q verplichtingen 2019 en de verplichtingen voor 2020 is het noodzakelijk de bestemmingsreserve Ruimtelijke Koers Houten met deze risico-opslag te verhogen en het concern weerstandsvermogen GREX te verlagen. In de bijpraatavond op 3 maart 2020 is de raad hierover geïnformeerd. – Jaarrekening 2019, pagina 184.
Kortom, het basisbudget à 950.000 én de 475.000 EURO ‘onvoorzien / risico’ waren op en de gemeenteraad was geïnformeerd. Het geeft te denken in hoeverre het college niet veel eerder al aan de bel had moeten trekken. Formeel gezien had zij minstens publiekelijk moeten communiceren toen het basisbudget op was en er werd begonnen aan het potje ‘onvoorzien / risico’.
Die conclusie trekt de gemeenteraad op 29 september 2020 ook en er wordt unaniem een motie aangenomen die de gang van zaken veroordeeld en oproept tot meer transparantie, ingediend door ITH met het dictum:
Verzoekt het college,
Om vanaf heden transparanter, zorgvuldiger en explicieter de gemeenteraad te informeren over ontwikkelingen rondom de Ruimtelijke Koers en daarbij de voorgeschreven besluitvormingsprocedures te hanteren.
De wethouder belooft beterschap en het extra budget wordt toegekend. Wel blijft de vraag bestaan, waarom heeft de gemeenteraad zélf niet aan de bel getrokken toen deze informatie werd gedeeld? Waarom gaat de gemeenteraad akkoord met het vertrouwelijke karakter van zo’n bijpraatavond en behandelt zij die informatie vertrouwelijk, terwijl die informatie voor het overgrote deel niets vertrouwelijks in zich heeft?
Voor het publiek klinkt zo’n motie sympathiek, maar het is mosterd na de maaltijd. Symboolpolitiek, tandeloze spierballentaal. Hebben inwoners dat door? Het is lastig te volgen: was de gemeenteraad nu wél of níet geïnformeerd? Waarom gaat de besluitvorming over nóg eens 130.000 EURO, zó gemakkelijk en kan de gemeenteraad uren debatteren over kleine onderwerpen?
De gemeenteraad wás geïnformeerd, zij het in een officieuze vertrouwelijke bijeenkomst. De gemeenteraad heeft dat vertrouwelijke karakter te veel gerespecteerd, zo ook onze fractie. Voor onze fractie was het die bewuste avond in september daarom een heel simpele:
Tijdens de gemeenteraad van 29 september vraagt het college om 130.000 EURO extra werkbudget, omdat men het bedrag á 950.000 EURO én een budget ‘onvoorzien’ à 475.000 EURO al heeft opgemaakt. Tegelijkertijd is het geld voor ‘instrumenten’ (red: beleidsstukken) die men nog niet expliciet had begroot in het eerder genoemde plan van aanpak. Het gaat namelijk over instrumenten die men pas nodig heeft als de Ruimtelijke Koers is vastgesteld. Tegelijkertijd moeten die dan daarna zo snel als mogelijk klaar zijn. Daar kun je als raadslid eigenlijk niet tegen zijn, want dát is de normale gang van zaken: de gemeenteraad vragen om extra geld en aantonen waarom je het nodig hebt. Dat heeft het college wat ons betreft gedaan bij dit raadsvoorstel. De rest doet niet ter zake en behoort tot de controlerende taak van de gemeenteraad.
Blind vertrouwen?
Wat verkeerd ging rondom het besluit in september, ging al veel eerder verkeerd. Het getuigt van een zorgelijke cultuur binnen het gemeentehuis, als dit bedrag normaalgesproken zónder formeel besluit van de gemeenteraad uit de pot van 1.425.000 EURO zou worden gehaald!
Ik stel vast dat geen enkele partij haar verantwoordelijkheid heeft genomen om het college te controleren tijdens het opstellen van de Ruimtelijke Koers en de besteding van anderhalf miljoen euro. Dat moet ook Houten Anders! zich aantrekken.
Een ander zorgelijk punt is het feit dat de gemeenteraad onwetend en passief heeft ingestemd met het gebruik van de risico-opslag á 475.000 EURO. Wist de gemeenteraad wel waar zij mee instemde in februari 2019? Wist zij dat zij een carte-blanche van bijna anderhalf miljoen euro uitgaf waarmee alles uit de Ruimtelijke Koers kon worden betaald? Hoe nauwgezet is de controle daarop geweest? Het college heeft de gemeenteraad daar niet volledig en tijdig over geïnformeerd en tóch voelde niemand in de gemeenteraad zich niet geïnformeerd en blijkt uit de openbare stukken, dat zij dat had moeten en kunnen weten.
Gemeenteraadsleden worden regelmatig ‘bijgepraat’, zoals al eerder aangestipt. Dit zijn gesprekken met de wethouder en ambtenaren over lopende dossiers, waarbij vooral de ambtenaren uitleggen waar men mee bezig is en wat er in de toekomst van de gemeenteraad wordt verwacht. Deze bijpraatavonden zijn informeel, niet openbaar en in het geval van financiën vaak vertrouwelijk.
Op deze manier is het voor raadsleden gemakkelijk om zich goed geïnformeerd te voelen, terwijl de gemeenschap geen idee heeft wat er speelt. Transparantie is op deze manier ver te zoeken.
Buitenspel
Opmerkelijk is de eerste brief van 4 september over de Ruimtelijke Koers. Dan doet het college precies wat zij altijd al beloofd had te doen. Het college kondigt een toegevoegd onderzoek naar sportaccommodaties ‘als gevolg van de Ruimtelijke Koers’ aan. Het college laat weten eigenstandig te hebben besloten ‘nader onderzoek te doen naar de toekomstige behoefte aan sportaccommodaties’. Op zich is daar natuurlijk helemaal niets mis mee. Opvallend is wel dat men in 2019 al besloot om de volgende vraag te stellen bij het plan van aanpak:
Wat betekent de ontwikkeling (groei) van Houten en de demografische ontwikkeling globaal voor de behoefte aan en draagvlak voor voorzieningen? Denk hierbij aan zorg, sport, scholen, maatschappelijke en culturele voorzieningen, winkels. – Plan van Aanpak; Bijlage 2: Werklijst inhoudelijke vragen (pdf).
Nut en noodzaak van dit onderzoek wordt vervolgens nergens ter discussie gesteld. Het lijkt onbeduidend in het licht van de 130.000 EURO en de 1.425.000 EURO die al zijn uitgegeven, maar het toont aan dat niemand zich afvraagt waar het college mee bezig is. Leest men de raadsinformatiebrieven wel?
Het is opmerkelijk dat er niemand in de gemeenteraad aanslaat op deze informatie en zich afvraagt of het geld wel correct besteed is. Kennelijk stelt het college wel de vraag volgens het plan van aanpak, maar dan gaat men alsnog aanvullend onderzoek verrichten naar precies hetzelfde in september 2020!
Was het eerste onderzoek niet naar de zin van de wethouder, of heeft men eerder de verkeerde vragen afgesproken met het onderzoeksbureau? De collegebrief is er niet duidelijk over.
De gemeenteraad stemt in met het budgetvoorstel á 130.000 EURO, maar heeft zich op dat moment nog steeds niet uitgelaten over de Ruimtelijke Koers 1.0. Het college schrijft eerst een herziene versie op basis van alle zienswijzen. De gemeenteraad laat zich buitenspel zetten door het college.
Ruimtelijke Koers 2.0
Zonder formele raadsinformatiebrief aan de gemeenteraad te sturen, wordt per mail bekend gemaakt, waar de gemeenteraadsleden en inwoners de aangepaste Ruimtelijke Koers 2.0 kunnen vinden en wordt er een reactienota gepubliceerd. Het ziet er allemaal heel werkbaar uit voor raadsleden en inwoners.
In de aangepaste Ruimtelijke Koers is helder weergegeven wat er ‘nieuw’ of ‘aangepast’ is. Dit maakt het heel overzichtelijk. Wat later tijdens de sessies met insprekers zal blijken, is dat de aanpassingen niet consequent zijn doorgevoerd in het hele document.
De gemeenteraad begint opnieuw ijverig met lezen en de inwoners die van zich willen laten horen, beklagen zich vanwege het korte tijdsbestek dat zij hebben tussen de publicatie begin oktober en de start van de eerste insprekersronde op 29 oktober. Het voelt voor veel inwoners niet goed, dat hen zo weinig tijd geboden wordt. Het college krijgt ten onrechte de schuld.
Het is namelijk de gemeenteraad die instemt met dit proces, maar zij doet dit op de achtergrond in het zogenoemde ‘seniorenconvent’ en in de ‘agendacommissie’. De eerste is een apolitiek overleg tussen de fractievoorzitters, burgemeester en de griffie. Er worden afspraken gemaakt over het proces, werkwijzen in de gemeenteraad en andere organisatorische zaken. Er zijn geen publieke verslagen van. De agendacommissie plant de gemeenteraadsvergaderingen en de RTG’s in en beslist ook of de raadsvoorstellen voldoende werkbaar zijn, om voor te leggen aan de gemeenteraad. Ook dit orgaan van de gemeenteraad, bestaande uit enkele raadsleden, de burgemeester, de directie en de griffie, publiceert geen publieke verslagen.
‘Het is aan de raad’
De gemeenteraad is eindelijk aan zet. Zij krijgt de kans om een dialoog te hebben met de meest betrokken inwoners ten aanzien van de Ruimtelijke Koers. Het merendeel van de insprekers liet al van zich horen in een zienswijze en spreekt daar nu een samenvatting van uit of stipt de zorgen aan die nog onvoldoende zijn aangepast in de Ruimtelijke Koers.
In eerste instantie lijkt de gemeenteraad bereid om midden in de coronapandemie inspreekavonden te organiseren in het College de Heemlanden. Als zelfs de koning van vakantie terug moet komen, is het voor sommige politieke partijen nog steeds niet een reden om na te denken over de voorbeeldfunctie die de gemeenteraad heeft. Een aantal partijen geeft daarop een duidelijk statement uit en de maatschappelijke bijval zet een beweging in gang. Deze leidt ertoe dat de inspreekavonden een week worden uitgesteld, waarna men de beslissing neemt om de avonden ‘digitaal’ te organiseren.
Ronde Tafel Gesprekken (RTG’s)
De RTG’s met de gemeenteraad en de insprekers zijn digitaal en verlopen in eerste instantie chaotisch. Gaandeweg ontdekt men met passen en meten een werkvorm die structuur biedt aan het gesprek. Er komen nog meer inspreekavonden bij, om meer de tijd te kunnen nemen voor de inwoners. Partijen hadden vooraf al gewaarschuwd dat het plan te ambitieus was, waardoor insprekers tekort gedaan kon worden. Je vraagt je af wie verantwoordelijk is voor het begeleiden van dit proces. De gemeenteraad neemt voor de praktische kant in elk geval een gespreksleidster aan. In hoeverre men deze dame van goed doordachte instructies voorziet en of zij überhaupt al ervaring heeft met digitale communicatie is ernstig de vraag. Ze leert gelukkig snel. Wie had daar over na moeten denken?
De korte tijd tussen de verschillende RTG’s op donderdag, terwijl op dinsdag de politieke agenda gewoon doorloopt geeft weinig ruimte om de avonden goed te verwerken. Zowel de dagelijkse politieke zaken als het inspreekproces bij de Ruimtelijke Koers lijden onder de druk. Het is ernstig de vraag of daarmee de kwaliteit bereikt is, die inwoners van de gemeenteraad mogen verwachten.
Referendum
In de raadsinformatiebrief van 4 december kan men lezen, dat op 26 oktober het initiatief voor een referendum wordt genomen door de heer Jonkers, mevrouw Standhardt-Jonkers en mevrouw Wijsmuller. Zij spreken volgens de brief van de wens uit om het referendum te houden tijdens de Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart 2021. Dit lijkt op dat moment ver weg, maar een referendum organiseren blijkt een tijdrovend proces, opgedeeld in meerdere fasen.
Als de gemeenteraad op 1 december oordeelt dat het inleidende verzoek voldoet aan alle eisen, hebben de initiatiefnemers nog 6 weken de tijd om 2250 handtekeningen voor het definitieve verzoek in te dienen. Die tweede fase eindigt op 12 januari.
Ondertussen is het raadsdebat over de Ruimtelijke Koers uitgesteld. Van 8 december naar 19 januari én 21 januari. Ook 20 januari wordt die zondag voorafgaand aan het debat aan de gemeenteraadsleden meegedeeld: ‘u wordt verwacht’. Dit is het effect van het referendum. Om tegemoet te komen aan de wens om het referendum op 17 maart 2021 mogelijk te maken, moet de referendumcommissie eigenlijk al voor de gemeenteraadsvergadering van 19 januari een advies kunnen uitbrengen over de referendumvraag. Er wordt in de raadsinformatiebrief van 17 december besloten om dat moment iets uit te stellen, tot zo snel mogelijk na 19 januari. De periode van debat, de informatievoorziening en de subsidieverstrekking heeft tijd nodig om goed te worden georganiseerd. Uitstel van het referendum zou betekenen dat er in korte tijd twee keer achter elkaar een verkiezing moet worden georganiseerd en dat zou de gemeente veel meer geld kosten.
Het voorgenomen raadsbesluit
De gemeenteraad raapt zichzelf 3 avonden bijeen: Niet mokken, strak geregisseerd en zonder uitvoerig debat. De gemeenteraadsleden slaan zich er kranig doorheen. De druk op de gemeenteraadsleden is erg hoog. Geen tijd meer om uitgebreid stil te staan bij de meningen die er zijn. Er zit een gemankeerde gemeenteraad: 2 raadsleden zijn afwezig. Toch zijn 27 van de 29 raadsleden aanwezig en speelt ieder zijn rol.
Het resultaat: Een gehavend raadsbesluit. Twee beslispunten worden aangehouden voor nader onderzoek. Over tal van onderwerpen is nog onvoldoende gesproken en slechts een paar politieke partijen weten tijdens het debat over hun eigen schaduw heen te springen in het belang van Houten. Op de achtergrond is keihard gewerkt aan een recordaantal moties en amendementen om de grootste fouten uit de Ruimtelijke Koers te sleutelen. Het moet ’t gezicht van de coalitie redden en de weg vrijmaken voor een Houtense Koers, die kan rekenen op meer draagvlak, zoals de insprekers het zich voor konden stellen. Daarvoor vraagt men om een onderzoek naar ontwikkelingen in Houten-Oost en een herijking van het deelgebied in Noordwest.
Voor deze onderzoeken kunnen plaatsvinden, mag de Houtense inwoner zich uitspreken over een gedrocht van een vraag; het logische gevolg van een gedrocht van een raadsvoorstel, mede mogelijk gemaakt door een democratisch tekort in de Houtense politiek:
Het democratisch tekort
Het hele proces vraagt om een uitgebreide reflectie die ik hier niet gemakkelijk op papier zal krijgen. Dat moet de gemeenteraad uiteindelijk zelf doen. Het is de vraag of zij voldoende kritisch zal durven zijn op haar eigen rol en functioneren sinds de verkiezingen in 2018 en eigenlijk al daarvoor. Heeft de gemeenteraad haar rol wel voldoende gepakt tijdens dit proces? Waarom heeft men niet meer en openlijk gedebatteerd over het proces? Waarom zijn de belangrijkste keuzes niet tussentijds en op hoofdlijnen al in de gemeenteraad besproken? Waarom onderkent men niet – of slechts in beperkte mate – dat men zich slecht geïnformeerd voelt en er te veel vertrouwelijk aan de gemeenteraad wordt meegedeeld?
Zelfs als het voorbereiden van een raadsvoorstel een ‘collegebevoegdheid’ is, brengen wethouders het soms tussentijds naar de gemeenteraad voor een ‘democratische check’. Waarom is dat hier niet gebeurd? Waarom heeft men bijvoorbeeld de keuze om Houten-Oost niet verder te onderzoeken niet eerst aan de gemeenteraad voorgelegd? En waarom heeft de gemeenteraad dat geaccepteerd?
De gemeenteraad heeft veel vertrouwen getoond in wethouder Geerdes, toen zij instemde met het Plan van Aanpak. Deze VVD-wethouder stapte op om een andere carrière na te jagen. In dezelfde tijd zijn de meeste ambtelijke architecten van deze Ruimtelijke Koers óók opgestapt. Dit heeft de koers geschaad, want daarmee verloor het college de geestelijk vader van het plan én het geheugen. Men kreeg er een nieuwe VVD’er voor terug, maar het werd nooit meer hetzelfde, omdat wethouder Bos niet kon rekenen op dezelfde steun, kennis en het overzicht van zijn directe ambtenaren.
Daarnaast vergadert de gemeenteraad al bijna een jaar online en spreekt men elkaar amper nog op andere momenten dan tijdens officiële vergaderingen of via appgroepjes. Praten is de basis van onze democratie. Wie belt een concullega nog voor een gezellig gesprek? Het zijn juist de gesprekken bij de koffieautomaat die de basis vormen van een constructief debat. Als docent maatschappijleer leg ik mijn leerlingen al vroeg uit dat de echte beslissingen worden gemaakt bij die koffieautomaat en niet tijdens de debatten zelf. Het publieke debat in de raadszaal had wel veel kunnen verduidelijken voor inwoners van Houten: Waar staan partijen voor? Hoe geharnast zit het college er in? Welke verduidelijking heeft de gemeenteraad nog nodig om een goede keuze te kunnen maken? Welke zienswijzen moeten meer aandacht krijgen of werpen een andere blik op gemaakte keuzes, waardoor vervolgonderzoek nodig is? Dit heeft zelfs online niet plaatsgevonden.
Achteraf is het gemakkelijk wijzen naar schuldigen en sommige partijen doen het maar wát graag! Toch kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat het college precies deed wat zij de gemeenteraad aan het begin van het proces in 2019 al had beloofd. Daar heeft de gehele gemeenteraad mee ingestemd. Niemand wilde toen kritisch zijn, men was na het bestuurlijke gerommel rondom Den Oord allang gelukkig dat de wethouder een plan kon presenteren dat iedereen begreep. Dat plan is destijds niet geamendeerd. Dat het college de grenzen van de afspraken opzocht is onderdeel van het politieke spel. Als gemeenteraadsleden dat vervelend vinden, dan had men haar controlerende taak uit moeten voeren. Op de momenten dat zij de openbaarheid moest zoeken, zijn de meest kritische partijen in Houten stil gebleven of werd de discussie in besloten ‘vertrouwelijke’ vergaderingen of in een ‘break-outroom’ gevoerd. Hoe het ook zij, de gemeenteraad bleef stil over het te volgen proces en op momenten dat belangrijke informatie ‘vertrouwelijk’ werd meegedeeld aan de gemeenteraad.
Dit mag je wel het democratisch tekort van de Houtense gemeenteraad noemen: De gemeenteraad laat zich vertrouwelijk bijpraten en voelt zich geïnformeerd, terwijl inwoners geen idee hebben. De informatie die men krijgt is niet publiek toegankelijk en men praat er niet over in een publieke setting. Er is geen debat over verwachtingen en resultaten. De gemeenteraad accepteert dat. En echt niet alleen maar bij de Ruimtelijke Koers!
Ook de agendacommissie is als commissie van de gemeenteraad er eentje waar geen publieke verslagen van verschijnen. De opmerking dat ‘het college dit dossier erdoor ramt’ is pertinent onjuist geweest. Het was de agendacommissie die het dossier steeds op de agenda wilde houden, samen met het seniorenconvent. Inwoners hebben amper inzicht in de agenda van de gemeenteraad, laat staan in de verslagen van de commissie die de agenda bepaalt.
In het seniorenconvent wordt er over deze zaken besloten en ook wat daar besproken wordt, wordt niet in een publiek verslag met inwoners gedeeld. Dit is allemaal volgens het ‘Reglement van orde voor de raad’. Er gebeurt niets tegen de regels in. Het gebrek aan transparantie en overzicht voorkomt wel dat mensen zich kúnnen en wíllen interesseren voor de politiek in Houten. Het is voor mij helemaal niet vreemd dat inwoners zich vaak laten verrassen door de politieke realiteit. Je moet het bijna dagelijks volgen om te weten wat er speelt. De raadsagenda is met wat geluk een week voor tijd bekend! Wat ons betreft onbegrijpelijk en ongewenst.
Veel politieke partijen in de gemeenteraad hebben daarnaast onvoldoende vrijwilligers om het raadswerk te verdelen. Het college controleren en je écht ergens in verdiepen kost ontzettend veel tijd. Dat is voor de meeste raadsleden een haast onmogelijke taak om naast hun werk uit te voeren. De gevolgen zijn voor de inwoners van Houten als de gemeenteraad haar controlerende taak onvoldoende uitvoert. Als de gemeenteraad de kaders te los stelt, dan kost dat ons allemaal geld, frustratie en zorgen.
Wellicht kun je bij het controleren van het college zelfs spreken van een democratisch by-stander effect. Men voelt de gedeelde verantwoordelijkheid en hoopt dat een ander raadslid het werk doet. Een ieder heeft een ander excuus: te weinig mensen, geen tijd of niet de kennis om die controle goed uit te voeren. Toch ontslaat het niemand van hun democratische plicht, die zij gedurende het hele traject hebben – en hebben gehad. Als commissielid en inwoner van Houten, maak ik mij zorgen.
Bij mij blijft toch dat beeld van die kikkers het meest hangen. Volgens de wetenschappers zouden kikkers het water verlaten, als het water onaangenaam wordt. Raadsleden blijven kennelijk zitten wachten tot zij er wat van mogen vinden en hun democratische plicht mogen doen, terwijl ze vergeten dat ze meerdere plichten hebben in dat proces.
De verliezers zijn de inwoners van Houten. Na het chronologisch uitpluizen van de Ruimtelijke Koers en het identificeren van een democratisch tekort blijf ik nog met een aantal vragen zitten:
Bij welke koffieautomaat is besloten dat Houten-Oost niet uitgewerkt hoefde te worden?
Op welk moment raakte de coalitie overtuigd van haar eigen ongelijk?
Op welk moment had de gemeenteraad eigenlijk in moeten grijpen in het proces?
Wie had eigenlijk de regie?
Of gaf de gemeenteraad die gewoon uit handen aan… aan wie?